نور حق

در هیئت قدیم مقرر است که در هر یک از افلاک یعنی ما بین دو سطح هر فلکی فلکی دیگر بود که مرکز آن مرکز عالم و یا مرکز فلک کلی نبود آن را فلک خارج مرکز و یا خارج مرکز گویند(رجوع شود به فلک کلی و فلک جزئی).و مثلا گویند در داخل ثخن فلک آفتاب یعنی دو سطح متوازی آن فلکی دیگر بود که کری الشکل است که مرکز آن خارج از مرکز عالم بود که دو سطح آن محدب بود و مماس بود با سطح محدب فلک اول یعنی فلک کلی و این تماس بر یک نقطه مشترک بود که اوج او نامند و مقعر آن نیز مماس با مقعر سطح فلک کلی بود که آن نقطۀ مماس را حضیض گویند البته حضیض فلک داخل.و بنا بر این فلک دوم داخل در ثخن فلک اول بود که در شکم آن و نقطۀ از محدب آن مماس بود با نقطه از محدب فلک اول که اوج بود و نقطه مقعر آن مماس بود با نقطۀ مقعر فلک اول که حضیض بود و از این جهت دو کرۀ بوند که متوازی السطوح نبودند و ثخن آن دو نیز متشابه و متساوی نبودند و اصولا سخن هر یک متشابه و یکنواخت نبوده بعضی رقیق و باریک و بعضی از قسمتهای آن ضخیم‌تر بود یکی را فلک حاوی گویند که شامل فلک دوم است و آن دگر را فلک محوی نامند.قسمت رقیق فلک حاوی اوج او است و قسمت غلیظ آن در اطراف و دنبال حضیض آن بود.و هر یک از آن دو را یعنی حاوی و محوی را متمم نامند.زیرا از مجموع آن دو،فلک اول کامل است این فلک دوم را خارج مرکز نامیده‌اند چون مرکز آن قهرا از مرکز عالم خارج است.و نیز فلک حاوی را فلک ممثل نامند زیرا بر محیط آن دایرۀ بود که فلک ممثل نامیده میشود.و آفتاب مرکوز در جرم فلک خارج مرکز بود بدان سان که همۀ ثخن و جرم آن را فراگرفته است یعنی سطح آن مماس با دو سطح جرم فلک محوی بود و همین طور است وضع افلاک سیارات دیگر که هر یک فلکی دارند محوی که خارج مرکزند و سیاره در جرم آنها واقع است و مثلا فلک زهره عینا بمانند آفتاب بود بجز اینکه برای آنها فلک‌های کوچکی دیگر بود که مرکوز در اجرام افلاک خارج مرکز خود بوند.تداویر بوند.و افلاک خارج مرکز آن را حوامل نامند زیرا حامل مراکز تدویر بوند و فلک عطار و قمر هر دو شامل سه فلک بوند که شامل ارض و فلک تدویر بوند بجز اینکه عطارد شامل فلکی بود ممثل که مرکز آن مرکز عالم بود و شامل فلک دیگری بود خارج مرکز که یکی از آن دو حاوی دیگر بود و آن دیگر محوی آن بود حاوی آن را که در عین حال خود محوی فلک کلی است فلک مدیر نامند پس فلک تدویر در جسم و جرم حامل بود و همین طور کواکبی که در تدویر بوند و فلک ماه اختصاص این بود که شامل دو فلکی بود که مرکز آنها مرکز عالم بود و شامل فلکی دیگر بود خارج مرکز.یکی از آن دو که مرکز آنها مرکز عالم بود.محیط بر آن دیگر بود که بنام جوزهر نامیده شده است چون بر محیط آن نقطۀ بود که جوزهر نامند و دومین را که محاط بود مایل نامند چون منطقۀ او از سطح منطقة البروج مایل بود و آن در جوف جوزهر بود و در ثخن آن.