نور حق

نقشی که مسئله حرکت جوهری و جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن نفس دارد، در علم اخلاق خیلی کارساز است. چرا که بیان می‏ کند که انسان نه تنها با حرکت کیفی بلکه با حرکت جوهری، وصفی را می‏ پذیرد. دیگران علم، حیات، قدرت و... را «کیف‏» و از «محمولات بالضمیمة‏» انسان می ‏پنداشتند; ولی در حکمت متعالیه این گونه از معارف به نحوه «وجود» برگشت و برای اینها «مفهوم‏» قائل شدند; نه «ماهیت‏» که قهرا بدین ترتیب، از سنخ «مقولات‏» بیرون می ‏روند، دیگر محمول بالضمیمة نیستند وقتی نبودند، نحوه وجود خود انسان متحرک را می ‏سازند، اگر موجود متحرکی در مسیر علم حرکت کند، به خدمت علم می ‏رسد و این موجود متحرک یا انسان سالک سائر، عین علم، که حقیقت وجودی است، می ‏شود; نه عین آن صورت ذهنی و عین آن معلوم. چون بین علم و معلوم و یا بین حقیقت علم و وجود ذهنی، فرقهای فراوانی وجود دارد; زیرا انسان با علم متحد می‏ شود; نه با معلوم. اما این علم، هم علم، هم عالم و هم معلوم است.

به عبارت دیگر: این وجود، «علم بذاته‏»، «معلوم بذاته‏» و «عالم بذاته‏» است و نفس بر اثر حرکت جوهری به این وجود می ‏رسد و با آن متحد شده عالم و علم می‏ شود. چون علم، حقیقت نوری است و متعلق خود را روشن می‏ کند; مثلا، انسان علم به شجر و مانند آن دارد که در این صورت، آن مفهوم شجر پیش انسان حاصل است و به این ترتیب آن مفهوم، وجود ذهنی پیدا می‏ کند و حقیقت این وجود، علم می‏ شود.