نور حق

انسان , که چشم گشوده سرای جانفزای هستی را تماشا می کند , دوست دارد که با حقیقت هر ذره آن آشنائی یابد , چنانکه کتابهایی در زمین شناسی نوشته اند و کتابهایی در گیاه شناسی و حیوان شناسی و ستاره شناسی و . . . در کائنات جو که آثار علوی نیز گویند سخن رانده اند و فحص کرده اند که پیدایش ابر و باد و برف و باران چگونه است هاله و داره که خرمن ماه و آفتاب اند و قوس قزح چگونه پدید می آید . رعد و برق و صاعقه و نیازک و ستاره دنباله دار چیست . در پیدایش زلزله و منافع جبال بحث کرده اند . طبیعیات شفای شیخ رئیس در این گونه امور کتابی بسیار ممتع و ذی قدر است , باید آن را از اصول و ماخذ شمرد . حکیم ابوحاتم مظفر اسفزاری در اواخر قرن پنجم هجری رساله ای وجیز و عزیز در کائنات جو نوشته است , و هم چنین عمر بن سهلان ساوجی و محمد مسعودی مروزی و ابوریحان بیرونی و خواجه نصیر طوسی هر یک کتابی در خواص معدنیات و جواهر نفیسه , خلاصه در گوهر شناسی نوشته اند . ابوریحان به نام جماهر ( الجماهر فی معرفة الجواهر ) و خواجه به نام تنسوخ نامه ایلخانی , و هم چنین کتابهای دیگر از دانشمندان تشنه معارف که مثل فهرست ابن ندیم و کشف الظنون حاجی خلیفه , فهرست و نام پاره ای از آنها را دربر دارند . بحث نفس را از آن جهت که نفس است در طبیعیات آورده اند چون نفس مرتبه نازله روح انسانی به وصف عنوانی مدبر و متصرف بدن است که عقل مرتبه شامخ آن است و به تعبیر حکیم خیام در درخواست نامه , نفس بدون عقل نبود و عقل بدون نفس , چه عقل کل و نفس کل و چه عقول جزئیه و نفوس جزئیه .